30 август/12 септември
Јован Дебарски Архиепископ Охридски. Овој свет и богоносен отец наш Јован Дебранин, Архиепископ Охридски и прв ктитор на Бигорската Обител, засветлил како светлозарна ѕвезда на богопрославениот светителски небосклон на Црквата Христова, во првата половина на ΧΙ век. За неговото родословие, раѓање и потекло до нас не стигнале многу податоци, но и од она малку што ни го оставила учителката на животот – историјата за него во наследство, може да се заклучи дека тој потекнувал од благороден и благочестив род, од славјанското племе Мијаци. Бил роден некаде во Дебарско, со најголема веројатност во некое од реканските села. Како многуплодна фиданка на евангелското дрво што едно столетие пред него го посадиле учениците на Светите рамноапостолни отци наши Кирил и Методиј, Божествените Климент и Наум, Јован сиот свој живот сецело Му го предал на Господарот на животот и смртта, единствениот вечножив Господ наш Исус Христос, принесувајќи преку Неговата благодат, стократни плодови. Уште од младини тој, според зборовите на псалмопевецот: срцето мое и телото мое со радост се стремат кон живиот Бог (Псал. 83,2), покопнеал сосема да се соедини со Бога, во Неговата нетварна светлина, па затоа и го оставил овој суетен свет и примил рамноангелен монашки потстриг. А откако, преку претешкиот подвиг на безусловно послушание, отсекување на својата волја, христијанско смирение и умно-срдечна молитва, со Божја помош успеал добро да ја совлада возвишената животна школа на монашкото општежитие, Јован го избрал подвигот на совршеното безмолвие и непрестајното општење со Бога, со Пречистата Богомајка и со светиите и ангелите Божји. За таа цел, да би можел да биде што подалеку од човечката врева, тој се настанил во густите шуми на живописната и пленувачка Бистра планина, каде живеел строг испоснички живот во некоја пештера и од каде што ретко слегувал среде народот, заради поука и духовни совети. Подвизувајќи се во крајно воздржание, тој се хранел од храната што понекогаш му ја носеле благочестивите галичани или жителите на околните села. Во спомен на ова, до најскоро време (до средината на минатиот век), монасите на Свештената Бигорска Обител ја чувале традицијата, на секој 14 октомври (стар стил), на споменот на Преподобна Параскева Епиватска, да појдат во Галичник и да добијат од секоја галичка куќа по пет лепчиња, благодарејќи Му на Бога и на славниот ктитор на нивниот манастир.
Монахот Јован и појавувањето на иконата со ликот на Претечата – Детал од живописот на Големиот Синодикон.
Според преданието, како и според древните бигорски летописи, пустиножителот Јован бил удостоен од „најголемиот меѓу родените од жена“ (сп. Лука 7,28), славниот Пророк, Претеча и Крстител Господов Јован, да ја пронајде неговата чудотворна и самопридојдена икона, над еден извор со слатка вода, во близина на неговата испосница. Имено, на еден графички отпечаток, со ликот на свети Јован Претеча бигорската чудотворна икона, што бил најдена во село Русјаци, Македонски Брод, изработен во Света Гора од монахот Теофил, а по порачка на бигорскиот игумен Арсениј во 1831 година, меѓу другото стои напишано: „Овој чесен образ на Свети Јован Претеча е изобразен според пречистата и чудотворна, самопридојдена негова икона. Оваа Божествена икона на Свети Јован Претеча, самата дошла на оваа место и 33 години престојувала овде без покров и под, и под неа избил источник со вода преслатка. Неа ја нашол некој христољубив монах наречен Јован, каде што изградил мала црква и собрал многу испосници, во летото од Христа 1020“. Значи, долги 33 години Претечевиот чесен лик, повремено бил забележуван од мештаните од околните села, кои гледале огнен столб што се издигал од иконата кон бескрајните небески височини, сѐ додека најпосле не ја пронашол богољубивиот подвижник Јован. Земајќи ја иконата со голема побожност и страв Божји, тој веројатно веднаш се погрижил да ѝ изгради привремен соодветен дом, мал параклис, во којшто ја сместил оваа непроценлива небесна ризница.
Со текот на времето, гледајќи во него еден блескав светилник Божји, разгорен со љубовта и радоста во Христа, околу Јован почнале да се собираат и други браќа отшелници, така што полека братството се зголемувало. Тогаш Јован одлучил заедно со браќата да се преселат во манастирот „Пресвета Богородица“ во с. Скудриње. Преданието ни говори дека во селото „Подворјане“ (старото име на Скудриње), свое прибежиште си имал направено царскиот Самуилов род. Најверојатно царските велможи, од стратешки и други причини, образувале во месноста „Подворјане“ свое седиште, каде што, според обичајот на христијанските великодостојници, издигнале и манастир посветен на Пресвета Богородица. Поради својот исклучително добродетелен живот, како и реткиот дар на Божествено расудување, Јован своевремено бил избран за игумен на Обителта на Богомајката и со пожртвувана татковска љубов го раководел тамошното братство. Тој и како игумен не престанал да се осамува на молитва во неговата возљубена монашка „пустина“ на Бистра, на она место каде што доживеал Божествена посета преку чудотворната икона на Крстителот.
Кога во 1018 година ромејскиот василевс Василиј ΙΙ Бугароубиецот ги покорил и последните остатоци од некогаш моќното Самоилово царство, од политички причини тој не пристапил кон укинување и на добро ораганизираната и развиена Охридска Црква. Истоштена од долгогодишните војни на повеќе фронтови, макар победителка, Византија имала потреба од спокојство и мир, за да воздивне и да се оддаде на мирновременски дејности. А такво спокојство во опширната и зголемена Византија би настапило само доколку би ја придобила лојалноста на огромниот словенски состав, вклучен сега во нејзините граници. Токму затоа императорот Василиј ΙΙ посакал на Охридскиот архиепископски трон да постави човек којшто би имал силен авторитет среде славјанскиот народ од една страна, и должна верност кон царската власт во Константинопол од друга. Затоа тој побарал таква личност, којашто требало да биде или од најдостојните меѓу клирот од тогашната Охридска Црква, или да потекнува од род голем и знатен. А во тоа време, Јован Дебранин веќе имал стекнато добра слава во западномакедонските области, како личност што се истакнувала со своите високи духовни добродетели. Христијанскиот народ и клирот во него препознавале сенароден духовен водач. Тоа било пресудно за царот Василиј ΙΙ да го постави Јована за прв Охридски архиепископ, откако претходниот патријарх Давид бил отстранет од тронот. Така, во 1018 година започнало да дејствува новото црковно свештеноначалие Охридската Архиепископија, кое во текот на седум и половина века мудро го напасувало православното словесно стадо од овие простори по пасиштата на Божествената премудрост и евангелска љубов. Изборот на Јована од духовенството на Охридската црква и назначувањето од императорот се големи сведоштва дека тој уште како игумен се ползувал со љубовта и довербата на клирот и народот и се одликувал со високи умствени и духовно-морални достоинства. Архиепископот Јован бил еден од најдостојните славјански јерарси и охридски архиепископи, и со неговото до совршени граници изградено чувство на богољубие, родољубие, далековидност, просветителство, настојчивост и заштитништво, го задолжил јужнославјанскиот православен народ за запазувањето на своето културно и духовно единство.
Благодатните дарови на новиот архипастир Јован заблескале веднаш со стапувањето на архиепископскиот престол. За неговите возвишени духовни достигнувања допринело до некоја мера и неговото родно место и воспитание; бил роден, воспитан и одраснат во најживописната месност, во Реканско, заградено од привлечните рекански великани: Крчин, Бистра, Кораб и Стогово и оросувано од полноводната притока на Дрим, бисерната Радика. Светиот отец Јован бил од Бога надарен човек, поседувал голема благодатна сила, прониклив ум, тврда волја и дипломатска разборитост. Целата негова архипастирска дејност сведочи за тие негови духовни блага. Благодарение на своите добродетели, тој успеал да ја огради и заштити својата верна паства со такви права и привилегии, какви што ретко би можеле да се извојуваат од еден таков тврд и жесток државник, каков што бил императорот Василиј ΙΙ. И секој би се воодушевил, гледајќи како царот смирено и благоговејно ги услишувал неговите совети и желби. Тоа може најдобро да се види од трите царски сигилии (грамоти), дадени на Јована, каде што тој од Василиј е наречен, „најблагочестив монах“ и „сесвет архиепископ“. Во истите императорски акти јасно може да се забележи стремежот на архиепископот Јован да го собере целиот јужнославјански род околу богопрославениот престол на Свети Климент. Тој успеал да издејствува од ромејскиот василевс востановување на старите граници на претходната Бугарска патријаршија, како што стои во официјалните грамоти, од времето на царевите Петар и Самуил и да ги собере сите тие епархии во рамките на Охридската Архиепископија.
Ктиторот Јован, како Архиепископ Охридски го благословува првото братство и изградбата на Манастирот. Детал од живописот на Големиот Синодикон.
Но, и покрај тоа што бил издигнат на толку големо достоинство – Архиепископ на пространата Охридска Архиепископија, смиреномудриот архиереј никако не го заборавал своето тивко и возљубено место на подвиг и покајание. Исполнет со неизмерна љубов и благодарност кон својот небесен покровител – Претечата Христов, над источникот каде што го нашол оној негов чудотворен образ, во 1020 година, Архиепископот Јован подигнал поголем и раскошен храм во негова чест, каде што ја положил и светата Божествена икона. Мноштво иноци притекнувале од сите страни, за да се напојат од покајничката благодат на Крстителот и набрзо околу тој храм се собрало големо монашко општежително братство, кое станало сјаен евангелски светилник за сиот православен народ. Така блажениот отец наш Јован Дебарски станува првиот ктитор на светата Бигорска обител.
И целата дејност на Свети Јован Дебранин, којашто започнала со монашкото расо в манастир, а завршила со архиепископскиот жезол, била евангелски плодотворна: трудови и подвизи, со родољубие и чесност, и тоа во едно тешко време за јужнославјанските народи. И под монашкото расо преподобниот отец наш ги исполнувал своите послушанија блескаво и достојно, а и со архиепископскиот жезол засветлил во редовите на нашите големи рамноапостолни светители: Кирил и Методиј, Климент, Наум и другите. Од извесни историски извори, доаѓаме до заклучокот дека Светиот Архиепископ Јован Охридски со пастирска грижа им помагал на скоро покрстените руски народи, испраќајќи им христијански мисионери и свети книги на разбирлив славјански јазик. Од непосредната дејност на Архиепископот Јован, како градител во црковно-образовниот културен домен, позната е неговата љубов кон просветата и грижата за преведување од грчки на славјански јазик. Иако податоците за неговата опширна духовничка и просветна дејност се оскудни, сепак, според некои историски споменици, се гледа дека тој се одликувал со видовит дух и голема ревност кон словото Божјо. Имено, презвитерот Јован го спомнува својот истоимен поглавар, со чиј благослов го превел Житието на Свети Антониј Велики од Свети Атанасиј Александриски, како и Житието на Светиот Великомаченик Панкратиј. „Не на својот разум се надевавме“, пишува преведувачот, презвитерот Јован, во предисловието на Житието на Свети Антониј, „туку на (молитвите на) пустиножителот Јован, кој поревнува по Антониевото житие. А ние го љубиме црковниот Јован, господинот Архиепископ…“
Светиот отец наш Јован останал на Охридскиот архиепископски престол речиси две десетлетија, сѐ до своето блажено скончание, кое настапило во Спасителовата година 1037-ма, за време на царувањето на ромејскиот василевс Михаил Пафлагон (1034-1041). Истрајувајќи во добри дела, после многу архипастирски трудови и подвизи, богоблажениот Јован заминал во вечен покој, каде што сега ја гледа Божествената светлина на трисолнечното Сонце на правдата и на бескрајната радост.
вети Јован Дебарски, Архиепископ Охридски, фреска во Кириловската црква во Киев, 12 век
По блаженото му во Христа упокоение, неговиот светителски култ за скоро време се распространил среде славјанската цивилизација и останал силен сѐ до наши дни, особено во охридскиот и дебарско-реканскиот крај. Впрочем, неговиот светителски лик уште од последната третина на XII век се наоѓа редум со уште неколку големи јужнословенски светии и претстојатели на катедри во словенските земји, вклучително и солунската (Светите Константин-Кирил, Методиј, Климент и Наум Охридски и др.), изобразен на фрескопис во Кириловската црква во Киев. Имено, во северната апсида, кај жртвеникот, Архиепископот Јован, кој е означен како ‘‘Иоанъ Македоньски’’, е насликан во редот на претстојателите, веднаш до Светиот Јосиф, Архиепископот Солунски. Ова е само уште една потврда за тоа дека Јован Дебранин Охридски бил вброен во редот на Светиите доста рано, т.е. набрзо по негово упокојување. Неговото име како на Христов светител го среќаваме, исто така, и во една молитва од средината на минатиот век, напишана од свештеникот Х., во која се призива Светиот Јован Дебарски-Бигор, заедно со другите светители почитувани од нашиот народ, да помогнат за избавување на православните народи од новите агарјани – безбожните комунисти. Во 2018 година, по вдахновение и повод на 1000-годишнината од Охридската Архиепископија, братството на Бигорската Обител предводено од својот Старец и Игумен, Архимандрит Партениј, порача да се изработи нова икона на светиот отец наш Јован Дебранин, Архиепископ Охридски и прв ктитор, којашто денес се наоѓа во бигорскиот храм и од која стануваат чудеса. На иконата го пишува следново: Крстителу Христов, ете, ти создадов дом на местото каде што ми ја откри иконата твоја, ти, пак, Претечо, со своите молитви кон Господа, грижи се за него, а Архиепископијата Охридска, која ја добив, благослови ја, запазувајќи ги обете неповредени во веки. Освен оваа претстава, светителскиот лик на Архиепископот и ктиторот Јован е изобразен во манастирската фијала, како и на два живописи во големиот синодикон: на едно место како ја наоѓа иконата на Свети Јован на источникот со вода, а на друго – претставен како ктитор, кој заедно со Свети Јован Крстител го држат во рацете целиот манастир.
По неговите свети молитви, нека ја покаже Господ и на нас милоста Своја и нека нѐ исцели од душевните и телесните болести наши, поради славата на светото име Свое. Амин!
Реферат произнесен на Првата национална византолошка научна конференција одржана во Охрид, на 25 и 26 октомври 2018 лето Господово- Јеромонах Кирил Бигорски (Деловски)