Македонска академија на науките и уметностите
МИСИРКОВ собрани дела Том 4
Скопје 2012

Академик Катица Ќулавкова

Промоција на четвртиот том од собраните дела на Мисирков
(Дневнички и мемоарски записи 1903-1923-1923)

Поминати се сто и десет, сто, и деведесет години од пишувањето на Дневнички и мемоарски записи на Крсте Петков Мисирков (роден во Постол, Егејска Македонија, во времето на Отоманската империја, на 18 ноември 1874, починал во Софија, на 26 јули 1926, на 52-годишна возраст), една од најистакнатите личности на македонската културна историја од 19 век, славист, македонист, филолог, историчар, етнограф, публицист, педагог, деец за македонска автономија. Тоа е повод од дистанца да се согледа ’македонското прашање’ од преминот на 19 во 20 век, во времето на судбинските мировни договори, балканските војни и првата светска војна, до преминот од 20 кон 21 век, време на најновите балкански, југословенски војни и договори за преуредување на македонската држава.
За вториов дел од прашањето немаме голема дистанца, но затоа имаме и лични сведоштва и свежи сеќавања, како и простор за евентуално дејствување за да се постигне нешто во прилог на заштита и опстанок на демократскиот и граѓански концепт на македонската држава и правото на македонскиот народ на своја држава, по аналогија на другите балкански и европски народи.
Денешната чест да ја отворам промоцијата на четвртиот том од собраните дела на К. П. Мисирков во издание на МАНУ, подготвено и приредено од акад. Блаже Ристовски, во соработка со д-р Билјана Ристовска–Јосифовска од Институтот за историја во Скопје, ме соочи одново со наследените фрустрации околу македонското прашање, познато и како ’македонски јазол’.
Тоа соочување се должи првенствено на фактот дека е парадоксално сознанието, оти токму личноста која прави обид за кодификација на македонскиот јазик, на почетокот на 20 век, оставила редица искази кои би можеле да ја доведат во прашање неговата национална самосвест и припадност.
Така се постави прашањето: од каде и кај Крсте Мисирков сеништето на идентитетската криза? Во што е несомнен ставот на Мисирков? Зошто и денес неговите ставови од дневничките и мемоарските записи поттикнуваат полемички расправи меѓу современата македонска интелигенција, за неговата улога во подемот на македонската национална свест, јазик и култура?
Дека има искази и други вербални показатели во коишто Мисирков се изјаснува како Бугарин не може да се порекне. Од друга страна, несомнено е дека во многу текстови тој се залага за признавање на македонската национална, јазична, културна и книжевна посебност.
Тоа се гледа, прво, низ примерот со книгата За македонцките работи, со којашто тој се легитимира како кодификатор на македонскиот јазик во 1903, кога се определил за централните македонски наречја – Велес, Прилеп, Битола, Охрид - како парадигма на македонската лингвистичка особеност;
Второ – низ неговата дејност во првото научно списание на македонски јазик „Вардар“ (тој е и еден од основачите на македонското научно-книжевно здружение во Москва и во Софија), чиишто цели го дефинираат експлицитно неговиот промакедонски став. Имено, ако ги погледнеме целите на списанието Вардар, во нив ќе прочитаме дека Мисирков се залагал, во своето научно и публицистичко дејствување за:
●    воспоставување врска меѓу македонските национални сепаратисти и нивните опоненти, како и со сите балкански народи заинтересирани за македонското прашање.
●    борба за одделен словенски - македонски национален идентитет и националност.
●    да покаже дека македонскиот јазик е индивидуален, особен јазик, еден од неколкуте во групата на јужно-словенски јазици, па не е ни Српски, ни бугарски, и дека македонскиот јазик има капацитет за натамошен книжевен развиток.

Трето, во дописите, обраќањата и меморандумите од крајот на неговиот живот, Мисирков се определува јасно на страната на македонскиот сепаратизам и македонскиот национален код. 1925-та година, тој пишува дека не се кае што, уште пред 28 години, се објавил за македонски сепаратист (парафраза на неговите зборови). „Јас сум Македонец, со македонска свест и, како таков, си имам свое македонско гледиште“, вели Мисирков.
Пред македонските историчари, како и пред македонските лингвисти, културоведи, социолози, антрополози и политиколози, се поставува прашањето – ’Како да се објасни овој ѓаволски круг на возобновување на кризата на македонскиот идентитет?’. За да се даде одговор на ова прашање е, се разбира, неопходно посериозно истражување и образлагање.
Сепак, по овој пригоден и свечен миг, јас, инспирирана од дневничките и мемоарските записи на Крсте П. Мисирков, ќе истакнам неколку психо-социолошки, антрополошки и културно-историски објаснувања, низ коишто се рефлектираат причините за идентитетското двојство кај Мисирков:
●    постои извесен колективен зазор кај балканските и кај европските народи од возобновување на идејата за обединета Македонија. Берлинскиот, Букурешкиот и Версајскиот договор се сведоштва дека големите европски западни и источни сили не ја поддржуваат идејата за обединета Македонија и преземаат соодветни мерки за поделба на Македонија. Овој процес замира во периодот на СФРЈ а се возобновува повторно со прогласувањето на независноста на Р. Македонија и особено од 2001 година до денес. На Македонија систематски и се заканува опцијата за натамошна територијана поделба, фрагментација и балканизација, така што во тие кризни периоди постојано се обновуваат познатите пропагандни методи и обрасци.

●    И самиот Мисирков вели, на едно место, дека македонскиот народ низ историјата стекнал некаков ропски дух, дека дури и интелигенцијата не може да се ослободи од подаништвото и ретко се изјаснува слободно, што е пострашно ги рефлектира наметнатите стереотипи на македонскиот комплекс, особено оние кои имплицираат вавилонски карактер на Македонија, Македонија како етнички и јазично мешана салата, како хибрид во којшто се ревидира древното значење на Македонија и на македонското битие како специфично и доминантно. И денес, сè оди кон тоа, Република Македонија да се претвори во структура од еднаквоправни етнички и јазични ентитети, по можност со различни лингвистички матрици, за да дојде, привидно природно, до внатрешна поделба и распад на територијата и на државата. Мисирков, впрочем, уште пред еден век вели, дека во Македонија со пари и економски и политички притисок може да се создаде каква што се сака етничка идентификација – бугарска, српска, ромска или друга.

●     Мисирков укажува и на фактот дека постои силен, темелен, егзистенцијален страв кај Македонците да се изјаснуваат за Македонија и за нејзината автономност и за нејзиното обединување. Македонците во 19 век и на почетокот на 20 век, немале слобода на изразување, не се чувствувале слободни и постојано морале да прават мимикрии, и тоа токму на планот на идентификацијата во јавноста, пред државните институции чиишто лични документи и легитимитет носеле, пред медиумите и јавноста. Секое јавно легитимирање на македонистичките идеи и стратегии наидувало на жестоки отпори, негации и санкции од различен вид. Македонските интелектуалци се школувале со стипендии на Бугарија, Грција, Србија, Русија, па така и се чувствувале задолжени да ги почитуваат нивните стратегии по однос на идентитетот и геостратешките распределби на моќта на Балканот.

●    Се чини дека опцијата за автономна, па и за обединета, Македонија, често во историјата на 19 и 20 век била поддржана затоа што таа опција ги смирувала претензиите на балканските соседи, но и на големите европски сили. Тие особено избегнувале јакнење на словенските и јужнословенските формации и држави и култури, па затоа им одговарала десловенизацијата и на македонскиот простор. По поделбата на Македонија на Берлинскиот простор, Македонија се посматрала како еден вид амортизер на мегало идеите на Грција, Бугарија и Србија. Подоцна, на крајот на 20 и почетокот на 21 век, кон ова друштво се приклучува и Албанија кај којашто е видлива оваа мегало тенденција. Во мигот кога меѓународната заедница ќе одлучи да застане зад една мегало идеја во регионот на т.н. Западен Балкан, во македонското опкружување (грчка, српска, бугарска, турска или албанска), постои голема веројатност да се доведе во прашање самиот опстанок на македонската држава па и а македонскиот народ.

●    Она по што К.П. Мисирков постојано и јасно се определувал, е неговиот став спрема општословенските интереси, словенскиот културен код, спрема словенството и словенскиот карактер на македонската култура, јазик, народ, па во тој контекст и спрема врската на македоскиот народ и на македонската држава, со словенските држави и народи, особено со Русија. Потиснувањето на овој аспект од македонските културни стратегии може погубно да се одрази врз опстанокот на македонската култура, фрлена осамена во непредвидливиот и релативно туѓ комплекс на несловенски балкански културни, јазични, верски и цивилизациски обрасци и интереси.

●    Крсте Мисирков, и кога се навраќа на древното потекло и врската со античка Македонија, во неа гледа свој далечен предок и таа не му го поматува ставот за словенскиот и домородниот, автохтон карактер на македонскиот јазик и култура, но при тоа никогаш не го доведува во прашање словенскиот карактер на македонскиот идентитет, било да го става во постари историски и цивилизациски контексти или во современи. Негирањето на било кој дел од македонскиот цивилизациски палимпсест е негирање на континуитетот на македонскиот ентитет, на неговата автохтоност на просторите на Балканот и на Македонија, и може да го дестабилизира статусот на современиот македонски културен и јазичен идентитет.

●    Како една од спасителните опции за опстанокот на самостојна Македонија, Крсте Мисирков го гледа посегањето по возобновата на Македонија како кнежевство, што тој посебно го образлага во меморандумот до Русија, пишуван при крајот на неговиот живот, во 1925 година, идеја која кај него се провлекува и во претходните текстови и за којашто постои и денес простор да се проанализира компаративно и стратешки.

●    Од дневничките записи на Крсте Мисирков се гледа дека не е случајно, а законито и стратешки осмислено, постојаното модифицирање на семантиката на терминот Македонија, Македонци, македонски – како географски поим, како етнички поим, како граѓански – национален поим, како Македонски Словени, како Словенска Македонија, како грчки Македонци и грчка Македонија, како македонски Бугарин односно територија населена со словенски Бугари, како јужна Србија, сето тоа зависно од геостратешките интереси и актуелните политички констелации. Токму таквата плурисемантичност го приморува, но понекогаш и му дава слобода на Мисирков, и покрај цензурата и автоцензурата да се изјаснува секогаш и во секоја околност како етнички Македонец, да го истакнува токму тој македонски доминантен елемент на својот идентитет.
На крај, ќе кажам дека денес е јасно оти има доволно аргументи за да се одбрани ставот дека делото на Крсте П. Мисирков во никој случај не треба да биде повод и претекст за нови внатремакедонски поделби, конфликти и анимозитети, а многу повеќе повод за посуптилно и интердисциплинарно промислување на македонските состојби од 19 век до денес.