Митрополит Струмички Наум: Целта и смислата на духовното раководење

Убаво е да знаеме како правилно да се подвизуваме во духовниот живот. Подвигот да се одвива во познание. Духовниот раст и преобразување да бидат во познание. Покајание во познание, послушание во познание, молитва во познание, дела во познание, εν γνοση, како што велат Светите отци. Секогаш да бидеме свесни каде сме.

Да знаеме кон што стремиме и во која насока секој миг се движиме. Имајќи го Христос како критериум.

Повеќепати, во различни контексти и од разни аспекти на набљудување на процесот на духовно созревање, напоменуваме дека постојат три степени (етапи) во духовниот развој на една личност. Аскетско-исихастичкото живо Предание ги именува како:

Првстепен - очистување на срцето од страстите.

Втор степен - просветлување на умот.

Трет степен - обожување на човековата личност.

Зошто е потребно да се повторуваат веќе еднаш кажаните, па дури и усвоени нешта? Затоа што забораваме! На знаењето му претходи незнаењето, кое е најголемиот грев, како што велат Светите отци. Но, му следи заборавот! Знаењето во Црквата не е ментална категорија. Знаењето е благодат! Тоа е дар на Светиот Дух, по молитвите на духовниот отец. Знаењето го стекнуваме, ни се дава исклучиво опитно, преку благодатното искуство во подвигот на послушанието во кој најпрвин се прочистува енергијата на умот, а потоа тој се просветлува и обожува до самата своја суштина. Заборавот се случува при повторното паѓање, отпаѓање, губење на благодатта, кога се враќаме на животот и делата според страстите на стариот човек.

Значи, на секој од претходно наведените степени му соодветствува одреден процес на очистување, на молитва, на искушенија. На секој од овие три степени му соодветствува и соодветен свештенички чин, ако се работи за канонско ракопологање. На секој од овие степени одговара и одреден начин на организација на монашкиот живот: општежитие, скит, пустиножителство. На секој од овие три степени се одвива и одреден, специфичен и различен за секое ниво, духовен однос на духовното чедо со духовниот отец, кој зависи и од тоа на кој степен секој од нив се наоѓа. Овој однос е динамичен. Преминува од едно ниво на друго. Се преобразува.

Духовниот отец го раѓа (духовно, благодатно) своето духовно чедо. И треба да го порасне, да го воспита и образува, да го ослободи. Тој раст е неминовен и се случува исклучиво во Светата тајна на личносниот однос меѓу нив, во Црквата. Таквиот однос може да биде неповторлив, длабок, искрен, љубовен. Кога духовното чедо се наоѓа на првиот степен од духовниот раст, квалитетот на овој однос зависи, пред се, од отвореноста и безусловната доверба и послушност на духовното чедо кон својот отец, а не толку од светоста на духовниот раководител. Појдовна основа на овој однос е степенот на темнината на незнаењето и заробеноста од страстите кај духовното чедо, особено од главната - славољубието. Треба да се стигне до степенот во кој на духовното чедо му се случува очистувањето и отворањето на срцето (како духовен центар на нашето битие) и потекувањето на умно-cрдечната молитва. Потоа нивниот однос најчесто прераснува во заедничарење и размена, во смирение, на благодатно искуство на брат со брат, на брат со сестра, во Христа. Свети Јован Крстител вели: Јас да се смалувам, α Он да расте. Така и во духовниот однос на духовниот отец со своето духовно чедо: неговиот надзор и раководење се намалуваат се повеќе, во мерката во која Христос се открива и расте во срцето на духовното чедо.

Значи, смислата на раководењето во духовниот живот низ личносниот однос духовен отец - духовно чедо е нов квалитет на односи, растење во Христа, според икона и подобие на Бога: Света Троица. Α не е однос, како што некои го сфаќаат и кој најчесто се сретнува во далекуисточните философско-религиозни системи, под видот на еднаш засекогаш дадените идолопоклонички односи: гуру (учител) - ученик.

Која е појдовната позиција?

- Дијагноза на нашата болест.

Во нас, со различен интензитет во зависност од околностите и степенот на внатрешната духовна зрелост, делуваат трите главни страсти: сластољубие, среброљубие и славољубие. Главна страст што ни го затвара срцето и сериозно се испречува во процесот на очистување и духовен раст е славољубието - гордоста, суетата.

Затворено ти е срцето?! Преиспитај се! Затворено срце значи заробено срце. Заробено од страстите. Но како знаеме дека најчесто од високото мислење за самите себеси (мнението), а не од некоја друга страст ни е затворено срцето? Тоа го препознаваме по видот на нападот.

Еве како се развива процесот од појавувањето до прифаќањето на демонската помисла во нашето срце. Најнапред, помислата ни бива понудена во вид на:

    предлог - па умот може да стапи во разговор со неа, после што обично следи
    прифаќање на помислата и симнување во срцето - од што се раѓа желбата таа да биде исполнета
    спроведување во дело - доколку постои можност за тоа.

Како си искушуван од страста на сластољубието? Ке те нападне сластољубива помисла. Во зависност од духовниот степен на кој се наоѓаш, ќе ја препознаеш помислата и нема да ја примиш или - ќе се бориш со неа, па ќе ја отфрлиш или ќе ја прифатиш. Ако ја прифатиш, можеш да ја исповедаш, додека се уште не си ја спровел во дело. Дали можеби си нападнат од страста на среброљубието? Ќе те нападне помислата. Па ќе ја одбиеш. Пак ќе те нападне - ќе стапиш во дијалог со неа. Имаш доволно време и начини да ја победиш или пак, да се исповедаш пред да се огрешиш со дело. Значи, се одвива вообичаениот процес на развој на помислата - од предлог до дело.

Но, да видиме што се случува кога во прашање е самољубието? Ако некој само за миг, сосема малку ни згазне на гордоста, на суетата, на високото мислење за самите себеси - веднаш ни се случува духовно затемнување. Нема тука помисла од која можеби ќе се одбраниме или ќе се согласиме, како во претходните случаи. Нема тука вообичаен напад! Нема тука вообичаена одбрана. Затоа што ние сме заробени од гордоста и нема потреба непријателот на нашето спасение,клеветникот, лукавиот, да ни го освојува срцето однадвор, со предлози преку помислите.

Направете разлика!

Кога сме заробени од страста на славољубието таа владее со нас, со нашето срце, со нашите мисли, зборови, реакции и ние немаме никаква контрола над самите себеси, над она што се случува во нашето срце и над тоа како реагираме во одредени ситуации кога ќе ја повредат нашата суета. Со други зборови, гревовните чувства и помисли предизвикани од повреда на гордоста, а зради заробеноста, слободно го опседнуваат срцето, без да имаме можност веднаш да ги провериме и да ги препознаеме. Моментално, без сопирачки, нашите чувства стануваат негативни кон оној што не повредил и паѓаме, со очигледни последици по духовниот живот. Значи, помислите што не напаѓаат при таков вид искушенија не се движат по вообичаениот пат, туку поаѓајќи од позиција на освоен простор во срцата, имаат тенденција да не наведат на уште поголемо зло. Кога веќе во истиот миг, по повредата, ќе го осудиш и кога веќе ќе ти се олади љубовта за некого, те наведуваат и да го замразиш. Ако веќе го мразиш, ти даваат предлози како да му нанесеш некое зло. Падот, во случај на раслабеност и согласување, може да биде катастрофален од перспектива на спасението на душата. Вака е во случајот кога се работи за страста наславољубието. Додека пак, како што забележавме, ако демонот сака да ни ја активира страста на сластољубието и среброљубието, треба да го помине вообичаениот процес од предлог до прифаќање и остварување на помислата.

Дијагнозата на болеста гласи: гордост. Гордоста е најсилната, најневидливата, најсуптилната страст - болест на паднатиот ум. Лекот постои. Ни се дава тогаш кога навистина ќе посакаме да бидеме излекувани. Исцелувањето започнува со појавата на духовниот отец кај кого, со изборот на нашата слободна волја, љубовно и смирено се ставаме во послушание, ги отвараме раните на нашата душа за да бидат соодветно исцелени.

Карактеристики на паднатиот ум се: гордост, расеаност, затемнетост. Карактеристики на обновениот според Христа ум се: смирение, собраност во молитвата, просветленост. Начинот на исцелување, значи, е да го ставиме својот паднат ум во послушание на духовниот отец. Затоа што во состојбата на паднатост и затемнетост не можеме да разликуваме што е навистина добро, што ни користи, а што ни е на штета. Бог нашето спасение го устројува на начини многу несфатливи за нас. На оние што искрено сакаат да се спасат - Он им ја исполнува нивната желба, ги поттикнува, крепи, создавајќи услови, ги утврдува во доброто. Но, тоа го прави така - никогаш не нарушувајќи им ја дадената слобода.

Во првиот степен од духовниот развој, на степенот на очистување, доброволно и слободно влегуваме во послушание. Во овој стадиум секоја желба, чувство или помисла се обидуваме, со напорот на волјата, да ги држиме на растојание се додека не бидат проверени со духовниот отец. И ги прифаќаме или отфрламе, според неговиот совет. Се проверуваме со него. Така започнува процесот на исцелување. Духовниот отец е оној што мисли и решава за нас. Со целата тежина и одговорност за тоа. Тоа е неговата доброволна љубовна жртва, ризик - во функција на нашето спасение. Послушанието на духовното чедо му овозможува безгрижност, која пак е предуслов за молитвено тихување. Овој процес трае се додека не ни се отвори срцето.

Значи, на првиот степен подвигот се состои во:

    Непоистоветување со помислите, желбите и чувствата и нивна проверка со духовниот отец;
    Правилна исповед, во која ги откриваме реакциите на нашето срце при падот во искушението, а не судиме за другите;
    Телесен подвиг (воздржување во исхраната и секаква угодност на телото - пост, метании, редовно присуство на богослужбите итн.) низ кој исто така ги газиме нашето самољубие и навиката на самоугодување на паднатата природа во нас и ги поставуваме рамките, основата, амбиентот за плач, со што ни се отвора дарот на солзите на покајание кои не водат кон умно-срдечната молитва.

Ако се држиме во ваквиот подвиг истрајно, до дребности - затоа што на дребности паѓаме и се затемнуваме - полека биваме исцелувани од благодатта на Светиот Дух којашто ни се дава низ послушанието кон духовниот отец. На дребности паѓаме! Во случај духовниот отец и да не е просветлен, тој секако нема да не наведува да направиме грев, но може да погреши, при давањето на некоја вообичаена, секојдневна заповед (Оди!, Дојди!, Направи вака или така!.... Ова - може, ова - не може!, итн.). Тука е нашата мудрост да послушаме, иако со некоја негова заповед нема да се сложиме или таа за нас нема да има логика. Затоа велиме дека кога сме на првиот степен не е битно дали нашиот духовен раководител е свет, дали е на степенот на обожување или не е. Она што е битно е на гордоста да и се спротивставиме со смирение и скрушеност, во реален личносен однос со духовниот отец.

Овој процес на исцелување не подлегнува на логиката од овој свет. Тоа е проникнување и живот во Христа и живо Предание кое се предава само од отец на чедо, директно и личносно.

Нема друг начин! Тоа е процес во кој е во сила законот на надумната, на почетокот аскетска, а подоцна благодатна љубов. Во него духовниот отец ризикува да биде повреден, „повредувајќи“ го, лекувајќи го своето духовно чедо, при сечењето на страста на неговиот ум. За дребности духовниот отец обично премолчува. Но, ако се случило поистоветување со желба, чувство или помисла која е погубна за духовниот раст и спасението на духовното чедо, духовниот отец мора навремено да реагира, да пресече. Притоа постои опасноста тоа да биде доживеано како одбивање на личноста, а заради поистоветеноста. Тогаш духовното чедо поради заробеноста од таа помисла, желба или чувство, рефлексно го возвраќа ударот со нељубов.

Што е ризикот на духовниот отец?

Прво, секогаш да прима удари, да биде повреден од своето духовно чедо: со мисла, гест, збор, дело, на план на меѓучовечките односи. Природно е да биде повреден: во оној степен во кој духовното чедо е заробено и поистоветено со страста во тој степен ќе му возврати на духовниот отец со нељубов и ќе го повреди. Второ, на духовен план, демонот истовремно удира и на него, затоа што се обидува да спаси уште една душа, отплеткувајќи ја од мрежите на гревот. Трето, духовниот отец разрешува гревови во Светата Тајна на Исповедта. Кога тој љубовно го Πокрива своето духовно чедо - намалувајќи му ја канонската епитимија или ослободувајќи го сосема од неа - исто така ризикува многу. Тој ја понесува одговорноста и на него паѓа сета тежина на демонскиот напад, соодветно на гревот од којшто ослободил. И четврто, кога духовниот отец врши монашење со схима и ракополагање во свештенички чин - без канонско покритие и при реални пречки за истото – повторно ја понесува сета одговорност и ризикува, покривајќи го во се своето духовно чедо. Отецот секогаш го искусува демонскиот напад соодветен на недостатокот или гревовите што ги покрива. Се прават грешки. Ако духовното чедо во искушение непромислено отпадне од својот духовен родител. Но, може ли родителот да престане да се грижи дури и ако детето сосема го напушти?!

Тука постои една духовна законитост што малкумина ја знаат. Во состојба на затемнетост човекот не треба да презема ништо, не треба да делува. Треба малку трпение, да почека. Па кога ќе се расветли, тогаш да решава. Но, напротив: токму во оваа страсна затемнетост луѓето најчесто донесуваат судбоносни решенија - и паѓаат - запечатувајќи го, оневозможувајќи го, привремено или трајно, процесот на исцелување и духовен раст.

На првиот степен, на степенот на очистување, духовното чедо не може да Го познаеХристос. Освен преку духовниот отец. Иако интелектуално замислува дека нешто знае, во прелеста на мнението. Умот е заробен од гордоста и суетата и славољубието. Срцето е затворено за умносрдечната молитва. За умот се недостапни внатрешните простори на срцето и благодатната бања во која се преобразува и потребно му е водство и чистење. Без духовен отец не може да се помине низ овој прв степен!

Затоа, оние кои се уште се наоѓаат на степенот од очистување, а велат дека имаат духовен отец кој живее некаде далеку од нив - на пример, на Света Гора или во Ерусалим, кого пак ретко го гледаат, а секојдневно живеат како што сакаат, раководени од сопствените желби, чувства и помисли - не можат да го надминат првиот степен од духовниот развој. Во заблуда се. Тапкаат во место. Кој ги раководи?!

На првиот степен, со духовниот отец неопходно е да јадеш леб заедно, да живееш секојдневно. Да те следи, да те сече, да те боли. Да му враќаш, да го повредуваш, да те трпи. Да се смируваш пред него. Без ова не може! Нема исцелување, нема духовен живот, нема раст. Нема отворање на срцето. Нема просветлување.

Веќе на вториот степен - степенот на просветлување, кога се случува отварање на срцето и молитвено слегување на умот во него - битно е да имаме духовен отец со просветлен уми дар на умно-срдечна молитва. Затоа што тој ќе знае како да му овозможи на своето духовно чедо услови за молитвено тихување. Освен ако потребите на Црквата се поинакви. Тогаш кога срцето веќе еднаш е отворено, потребата од ова е пресудна.

Каде е тука односот духовен отец - духовно чедо?

Ако духовниот отец се наоѓа на третиот степен - степенот на обожување, тогаш може да раководи со духовниот живот на своето чедо кое е на вториот степен - на просветлување, и духовното чедо е должно да го слуша. Заветите се уште важат. Ако не, ако духовниот отец се наоѓа на вториот степен, нивниот личносен однос во суштина е однос на браќа во Христа, кои взаемно се советуваат и се надгледуваат за случајно да не му остават простор на демонот, затоа што се уште не е достигната совршеноста на обожувањето. Средба, гледање - одвреме навреме. Размена на опитот. Тогаш можам слободно да кажам дека мојот по чест духовен отец е на Света Гора, на Синај или во Америка, при што со него се среќавам еднаш годишно, а повремено се допишувам или кога е потребно се советувам по телефон.

Духовен отец на својата епархија треба да е епископот, а не некој друг. Ако епископот има под свој надзор многу свештеници, тогаш духовното раководство може да го пренесе на еден или повеќе искусни отци, кои, сепак, ќе се исповедаат кај него. Се друго не е во согласност со православното Предание.

Карактеристично за оние што се сметаат себеси за духовници, а се се уште на првиот степен од духовниот развој, е тоа што никогаш не говорат за умно-срдечната молитва, бидејќи немаат никаков опит во неа. Но за нешто мора да се зборува. Оние помалку образуваните расправаат со пресуден тон за зилотски прашања, за календарот, за екуменизмот, за последните времиња и Апокалипсата. Оние пак, високо-образуваните, објавуваат етичко-философски трактати облечени во теолошки плашт, оптоварени со многу неразбирливи зборови и сложени изрази, кои не допираат ниту до умот ниту до срцето на луѓето. Α не се осмелуваат да проговорат на чисто догматски теми.

Вистинскиот духовен живот и подвиг почнуваат од моментот на симнување на умот во срцето. Тогаш одговорноста станува многу поголема, како и покајанието. Тоа ги опфаќа димензиите на Адамовиот плач за целото човештво. Тогаш треба да се истрае во подвигот на симнување и задржување на умот во срцето. Тогаш, како што велат отците, демонот ќе покрене искушенија и од крајот на светот за да ја спречи аскетската непрестајна умно-срдечна молитва.

Но ние, бидејќи се уште паднати и премногу горди, тапкаме во место со години заглибени останувајќи во почетните стадиуми на првиот степен од духовниот развој, неретко враќајќи се и наназад. Α можевме со послушание и смирение брзо да го претрчаме почетокот, во обидот да ги исполнуваме заповедите, на тесниот пат кон непрестајната молитва.