Историјат на празникот
Култот кон св. Јован отсекогаш бил еден од најраширените во православната Црква. Тоа го сведочат и многуте храмови посветени на него, како и многуте реликвијари што ги содржат неговите чесни мошти, распространети ширум светот. Најпосетувани места се оние каде св. Претеча е роден, местото каде што тој ја извршувал својата служба и местото каде што била отсечена неговата света глава.
Споменот за св. Јован Крстител интензивно се празнувал уште од почетокот на IV век. Така, празникот Отсекување на неговата глава (29 август /11 септември) започнал да се слави многу рано, а сведоштво за тоа наоѓаме во двете беседи на празникот напишани од Бл. Августин. Нешто подоцна, во V век, беседи на овој празник напишале и Петар Хризолог, Хрисип презвитер Ерусалимски, Василиј Селевкиски, а потоа и св. Андреј Критски и св. Теодор Студит. Во црковните песни и стихири кои ги напишале св. Андреј Критски, св. Јован Дамаскин, како и св. Герман Патријарх Цариградски, Црквата го прославува св. Јован како проповедник на покајанието и Царството Божјо, како најславен пророк меѓу сите пророци, зашто се удостоил да Го крсти Проповеданиот Спасител, но и како, ангел, апостол и маченик.
Историските податоци ни зборуваат за тоа дека св. Јован Крстител особено многу се почитувал во Византиската империја. Постоела традиција секој 29 август/ 11 септември царскиот двор да оди во Студитскиот манастир посветен на св. Јован Претеча, за да ја целива неговата глава која се чувала тука. Така знаеме дека во X и XI век, оваа драгоцена реликвија, која била една од најславните реликвии во Цариград, се наоѓала во црквата на овој манастир. Во писмото што Алексиј Комнен му го испратил на Роберт Фландриски, таа е спомната веднаш после реликвиите Христови.
На празникот Отсекување на главата на св. Јован Крстител Црквата пропишува строг пост, односно воздржување од месо, млечни производи и риба, за, според зборовите на Типикот, „да не бидеме и ние соучесници во Иродовото чревоугодие“. Уставот ни кажува дека постот на овој празник е востановен веројатно истовремено со празникот, и дека тој е „завештание од древните свети отци“.
За таинствената порака која ја црпиме од личноста на св. Јован Крстител
Црквата во личноста на св. Јован Крстител ги гледа сите небесни доблести, сите доблести на сите Пророци, на сите Апостоли, сите Ангели небесни, сите Маченици, сите Исповедници. Зашто Претечата најпрв од сите беше испратен од Бога да Го објави доаѓањето на Спасителот во светот. Прв Го виде Светиот Дух како од небото слегува на Христа, при Неговото Крштение; тој е првиот Евангелист кој ја објави благата вест за приближувањето на Царството Небесно; првиот проповедник кој на душите во адот им го проповедаше триумфалното Христово слегување во адските простори. Вистински земен ангел и небесен човек, за кого Самиот Господ рекол дека тој не е само пророк, туку и повеќе од пророк, ангел кој е испратен пред Него за да Му го подготви патот. Прв маченик и пример за сите идни маченици кој, како што се вели во тропарот, радосно пострада за вистината, знаејќи дека смртта е само капија што води кон вечноста. Првиот исповедник Божји, кој бестрашно го гледаше Ирод во очи, кажувајќи му дека заради гревот сите закони на небото и земјата се против него.
И ете, секогаш актуелната личност и проповед на најголемиот меѓу родените од жена продира длабоко во битието на секој човек и повикува на еден возвишен подвиг и мисија. Св. Јован, со својот громогласен повик оддекнува во пустината на современото привидно радосно живеење, повикувајќи го сиот човечки род, т.е сите нас, кон покајание, кон отворање на срцата за Бога, кон поголема близина со Него и со сите што нѐ опкружуваат. Секој е повикан на таква пророчка, маченичка, апостолска и ангелска служба. Така, современиот христијанин е човек како и сите други, но тој истовремено е и апостол кој Го прославува Бога на секое место, во секоја прилика и според своите дарови и можности. Апостолската дејност станува и негова дејност, која тој доброволно ја присвојува, зашто не може, а да не зборува за радоста која ја живее. Таа радост што го потресува неговото битие го поттикнува да излезе од себе самиот во служба на другите, во служба на вистината, и налик на св. Јован и на сите апостоли, да го освојува светот со добрата и радосна вест за Царството Божјо, за воскреснатиот Христос. Некои излегуваат на јавни места и отворено ја проповедаат Божествената спасителна наука, некои, пак, проповедаат со своето молчење кое зборува, некои предизвикуваат и потрес во современиот дух според кој се живее денес. Едните, сведочејќи ја вистината, ги приклонуваат главите под непријателскиот меч, другите, пак, се овенчуваат со мачеништво однатре, невидливо... Но, секогаш и во секој миг, христијанинот знае дека е повикан да живее ангелски живот: неговиот поглед, збор и делата негови се сведоци на Царството Божјо, кое веќе блеска во него. Тој ги пренесува на небото тежините, слабостите и гревовите човечки, а на земјата ја симнува насмевката на Отецот Небесен. И знае, дека не е доволно само да се проповеда за Христа, туку и да се работи на Неговата нива, од која како плод достоен за покајание ќе израсне љубовта кон Бога и пожртвуваноста за ближните.
Предание за празникот
После смртта на Ирод Четворовласникот, територијата на Палестина била поделена на 4 делови. Еден од тие делови му припаднал на Ирод Антипа, кој најпрвин се оженил со ќерката на арапскиот цар Арета. Со неа тој поминал не малку време во брак. Потоа, ранет од злобната убавина на Иродијада, која всушност била жена на неговиот брат Филип, ја протерал својата прва законска жена и започнал да живее со Иродијада во незаконска блудна врска. Се вели незаконска, зашто според законот Ирод можел да ја ожени само доколку таа немала деца. Но, во овој случај тој не смеел да го направи тоа, бидејќи братот сѐ уште му бил жив, а Иродијада имала ќерка со него.
Св. Јован, ревнител на Законот Божји, укорител на гревот и проповедник на покајанието, не можел да го трпи ова беззаконие и постојано го разобличувал Ирод како прељубник и крадец. Од таа причина Ирод го ставил светиот во затвор. Неколкумина историчари велат дека Ирод го затворил св. Јован не од сопствената злоба кон него, туку поради злобата на Иродијада, која многу го мразела пророкот. Самото Свето Писмо ни го опишува настанот што се случил за време Иродовиот роденден, на кој присуствувале кнезови, војводи, старешини, тетрарси. Додека Саломија, ќерката Иродијадина, занесно танцувала развеселувајќи ги присутните гости, Ирод, опијанет и обезумен заради похотливата страст, пред сите ветил дека ќе ѝ даде сѐ што ќе посака, па дури и половина од царството. Во договор со својата мајка Иродијада, Саломија побарала да ѝ ја донесат главата на св. Јован Крстител. Ирод се замислил, бидејќи многу го почитувал св. Јован и постапувал според неговите зборови, се плашел од гневот Божји за убиството на пророкот, а исто така и од народниот гнев, зашто Претечата бил многу возљубен жител во Галилеја. Но како што вели св. Јован Златоуст „управителот им се потчинувал на задоволствата, бил роб на задоволствата“, и вистинскиот повод за ваквото негово дело бил стравот дека Иродијада ќе го напушти доколку не го исполни ветувањето. И тој постапил според заклетвата, заповедал да ја донесат главата на Крстителот која, според Преданието, дури и тогаш кога била отсечена не престанала да го разобличува гревот на управителот.
По извесно време, истата зла судбина ги снашла и тројцата злосторници: Саломија, додека поминувала преку замрзнатата река Сикорис, пропаднала во неа во мигот кога мразот се скршил под нејзините нозе. Едно големо парче мраз ѝ го притиснало вратот, така што ѝ ја отсекло главата, која била донесена пред Ирод и Иродијада. Нив, пак, двајцата земјата живи ги проголтала.
После отсекувањето на главата, учениците Јованови чесно го погребале неговото тело во Самарјанскиот град Севастија. Светата глава била пронајдена и погребана во земјен сад на Елеонската гора. Еден подвижник, копајќи дупка за да си изгради малечок храм, ја нашол светињата и ја задржал кај себе. Пред неговата смрт, плашејќи се од наездата на идолопоклонството во тие краишта, повторно ја сокрил во земја чесната глава, и тоа на истото место каде се подвизувал.
Во 452 год., самиот пророк покажал каде се наоѓа неговата глава. По повторното наоѓање таа била пренесена во Емес, и на крај во Цариград. Во спомен на тоа е востановен уште еден празник, нераскинливо поврзан со празникот „Отсекување на главата на св. Јован Крстител“, а тоа е споменот посветен на првото и второто пронаоѓање на неговата чесна глава, кој се извршува на 24 февруари/08 март. За време, пак, на иконоборството, главата била однесена во Комани и закопана во земја. После победата на иконопочитувањето св. Патријарх Игнатиј ја пронашол реликвијата и во спомен на тоа собитие се востановил и празникот „Трето наоѓање на главата на св. Јован Крстител“ 25 мај/07 јуни.
Извор: Бигорски манастир
