МИСТИКАТА ВО ПРЕДАНИЕТО НА ИСТОЧНАТА ЦРКВА

 Под терминот „мистика” се подразбира единствено духовното искуство, израз на одредена догматска позиција.  Доаѓа - од гр.  - затворам очи – гледање на невидливото со затворени очи, доживување на скриеното во религијата, или таинствено духовно општување со нематеријалниот свет, независно од физичките услови, во кои што сме поставени. Мистиката е стихијата на религиозното чувство, без мистички преживувања религиозното чувство е бледо, анемично, безживотно. Од степента на мистичната расположеност на еден човек може да се суди за силата на неговата религиозност.
Но, како што во секоја друга област од душевниот живот на човекот може да има болни пројави, извратувања и ненормалности, така и во религиозната област некои нездрави религиозно-мистички преживувања можат да предизвикаат опасни заболувања. Невидливиот свет се состои од светлиот Божји рај и од темното  царство на демоните, поради што мистиката може да биде божествена и демонска, според достоинството на нејзиниот предмет и според квалитетот и карактерот на мистичкото доживување. Заедничарењето со Бога, со ангелите и со прославените од Бога светители, кои што поминале по својот краток земен живот во рајскиот живот, е здрава мистика, која што секогаш има благодатно воздејство врз душата на верникот. Заедничарењето пак со демоните, под каква и да било форма, е бесовско, демонско, болна мистика, чии што последици за душата се крајно гибелни. Здравата мистика се темели на правилната вера во Бога и цврстата евангелска моралност.
 Во одредена смисла секое богословие е мистичко, доколку ја изјавува тајната Божја, основните дадености на Откровението. Од друга страна, често пати мистиката е спротивставувана на богословието како област, недостапна за спознавањето, како необјаслива тајна и скриена суштина, која што повеќе би можела да биде преживеана, отколку позната, како нешто кое што надминува какво и да било сетилно или умствено воспримање.
 Источното предание никогаш не ги разграничувало драстично мистиката и богословието. Догматот кој што ни се претставува како недостижна тајна, треба да биде преживеан од нас во еден процес, во кој што наместо да ја приспособуваме тајната кон нашето сопственото воспримање, треба да се потрудиме за длабоката промена во нашиот ум, за неговото внатрешно преобразување, така што да ја придобиеме способноста за мистично искуство. Богословието и мистика се надокнадуваат и меѓусебно се дополнуваат. Едното е невозможно без другото. Учењето на Црквата, не може да има никакво влијание врз човечката душа, ако не го изразува по никаков начин внатрешното искуство за вистината, кое што е дадено во различен степен на секој верник. Нема христијанска мистика без богословие, но посуштинско е, дека нема богословие без мистика.
 Спротивно на гносисот, христијанството во крајна сметка е само сретство, севкупност од знаења, кои што треба да ни послужат на една цел, која што го надминува секое знаење. Таа крајна цел е заедничарењето со Бога, или обожувањето, теосисот на древноисточните оци. Така доаѓаме до еден заклучок кој што може да ни изгледа премногу парадоксален: значењето на христијанското созерцавање е во повисок степен практично и тоа толку повеќе, колку што созерцавањето е помистичко и понепосредно се стреми кон врховната цел – заедничарењето со Бога.
 Кога збориме за „мистичко богословие”, имаме во предвид, дека тоа не е мистика во сопствената смисла на зборот – личното искуство на различни учители на духовниот живот. Всушност, тоа искуство останува најчесто недостапно за нас дури и кога е возможно да биде изразено со зборови. Тоа е првото определување и ограничување на нашиот предмет – мистичкото богословие на Источната црква.
Другото определување го оцртува нашиот предмет така да се каже во просторот. Тоа ограничување до некаде е неприродно. Духовниот живот и догматот, мистиката и богословието се неразделно сврзани во битието на Црквата. Што се однесува до Источната црква, таа не прави суштинска разлика помеѓу мистиката и богословието, меѓу областа на опшата вера и сверата на личното искуство.
Патот на здравата мистика е многу долг — толку долг, колку што е долг бескрајниот пат на совршенството и богоуподобувањето. Здравата мистика започнува кај сите правилно ориентирани религиозно луѓе со природно-мистички доживувања и завршува кај ретки Божји избраници со надприродни чудесни јавувања. Таа го гради бавно, системски, премудро спасението на душата. Природно-благодатните доживувања — покајанието, молитвеното заедничарење со Бога и т.н. за неа се најкарактеристични. Надприродните јавувања не се неопходна последица: Кај здравата мистика се започнува, како што тоа е нормално, со поставувањето на длабоки основи. А нема подлабока основа за правилниот духовен живот од покајанието, со кое што Спасителот ја започна Својата проповед (Мат. 4, 17), и од смирението, за кое што Тој ни го вети Царството Небесно (Мат. 5, 13). Покајанието и смирението единствено ја привлекуваат врз душата Божјата благодат, која што не возродува, осветува и спасува.
Речиси никогаш кај здравата мистика немаме уште во почетокот на духовниот живот виденија и светлини, општување со ангели и небесни жители. Гледањето на скриените нешта во духовниот свет е дарба на совршените, давана по Божја промисла на ретки избраници. Како може да се пројавува таква дарба кај почетниците? Тоа е истото — од едно 7-годишно дете, кое штотуку започнало да учи како да го држи во својата слаба рака моливот, да се бара од него наеднаш да почне да црта совршени слики или да пишува дела со длабоки содржини. Како што не може да се започне градбата на проектот од покривот, така не може и во духовниот живот да се започне со највисоки мистички доживувања, како што се виденијата на ангели, светители и др. Здравата мистика никогаш не бара виденија и откровенија, таа знае, дека тие не се плод на молитвени усилби, а дар од Бога.
Здравата мистика се темели уште и врз тврда евангелска моралност, т. е. врз светост. А светоста може да се изгради само врз една основа — благодатната основа на смирението. Етика, која што го исклучила смирението како база на добродетелниот живот, не може да биде ниту тврда, ниту евангелска. Таа е етика на гордоста, т.е. богоспротивна, ѓаволска етика.
Бог е свет (Ис. 6, 3). Оној кој што сака да се доближи до Него, треба да се уподобува на Него во светост. Затоа е кажано: „Осветувајте се да бидете свети, зашто Јас Сум свет!“ (Лев. 11, 44). Може ли човек, кој што тони во разни гревови, да го гледа во мистички доживувања Исус Христос, Пресвета Богородица, небесните ангели и Божјите угодници? Каква заедница може да има помеѓу доброто и злото, помеѓу светоста и гревот, помеѓу Христос и Велзевул (Мат. 10, 25)? „Осквернената душа не влегува во чистото царство и не се присоединува со духовите на светителите“, вели свети Исак Сирин.
Бог е апсолутната вистина. Оној кој што сака да се доближи до Него, неговата вера треба биде правилна, раководена од смирението, насочена кон религиозната вистина, т.е. да се стреми правилно да верува во Бога, да е подготвен да се покори на богооткриената вистина, ако сеуште не ја достигнал целосно, и да сака да се поправи, доколку во некој пункт на верата заради незнаење, или заради човечка немоќ греши. Затоа, ако пројави горда непокорност кон богооткриената вистина и кон вразумувањата на Црквата, тој нема да има заедница со Бога, апсолутната Вистина, а со ѓаволот, кој што е воплотување на лагата и татко на лагата (Јован. 8, 44).

Припремил:
проф. м-р Дарко Милев