ГЕОРГИЈ В. ФЛОРОВСКИ
                    РЕЛИГИОЗНИТЕ ТЕМИ НА ДОСТОЕВСКИ

Во творештвото на Достоевски постои внатрешно единство. Едни и исти теми го возбудувале и обземале во целиот негов живот. Достоевски се сметал и се нарекувал себеси реалист – „реалист во повисока смисла“. Неправилно е тој да биде нарекуван психолог.  Исто така, погрешно е да се објаснува неговото творештво преку неговиот душевен опит, преку неговите искуства. Достоевски ја опишувал и сликал не душевната, туку духовната реалност. Тој ја опишувал најголемата реалност на човечкиот дух, неговите тектонски длабочини, во коишто Бог се бори со ѓаволот, во коишто се разрешува човековата судбина. Погрешно е да се говори дека Достоевски ги објективирал или вооплотувал во своите творечки дела своите искуства, своите идеи. Достоевски воопшто не се затворал во своите осамени мисли. Навистина, тој во младоста бил „мечтател“. Но, соблазната на „мечтаењето“ мошне рано творечки ја оттргнал од себе. Неговата душа се отворила кон сите впечатоци на животот. Достоевски бил до болка љубопитен. Тој бил заинтересиран со голема возбуда за сѐ што се случувало околу него. Повеќе страдал од љубопитство, отколку од невнимание кон животот. Но, тоа не било едноставно љубопитство, туку метафизичка љубов кон знаењето. Достоевски бил созерцател, не визионер. И, затоа, му било дадено да ја види таинствената првобитност на емпириските настани. Тој го гледал тоа што го раскажувал – го опишувал она што го гледал. Во тоа е основата на неговиот реализам. Неговото творештво не е толкување, туку исликување на човековата судбина.
   Мошне рано на Достоевски му се открила загодочната антиномија на човековата слобода. Од една страна, сета смисла на човековиот живот тој ја согледувал во слободата, - и тоа во волно прифатената слобода, во творечкото самостојно одбирање и самоопределување. Ништо не може да се осуштествени на друг начин, освен преку волева решителност и избор. Затоа Достоевски стапувал во одбрана не само на оригиналноста, туку и човековото „самоволие“. Смирението и покорноста дури и се возможни единствено преку „самоволието“ - инаку не би имале вредност. Но, од друга страна, пак, никој посилно и поуверувачки не ја исликал саморазрушливоста на слободата од Достоевски. Тоа е една од најинтимните теми на неговото творештво. Во името на „своеволието“, односно слободата, Достоевски истапува против  „сезаедништвото“, против секое објективно принудување, основано единствено на принудливост и неопходност. И заедно со тоа, тој ни покажува како протестантот се преобразува во „потполн човек“, и така започнува мистичното разложување, распадот на личноста. Осамената слобода се преобразува во опсесија. Тврдоглавиот протест завршува со внатрешно ропство. Та и повеќе од тоа, слободата се преобразува во принудување и насилие. „Целосниот човек“ станува и насилник и опседнат. Да се биде слободен е опасно. Но уште поопасно е да се биде лишен од слободата. Мошне карактеристично за Достоевски е тоа што тој не ги сожалува моралистички или сентиментално понижените и навредените, колку што ја покажува метафизичката опасност на угнетувањето за угнетувачите. Оној кој ќе посегне по слободата и животот на човекот, тој самиот ќе погине. Во тоа е тајната на Раскољников, во тоа е тајната на Наполеон. Се покажува безизлезна противречност. Неопходно е слободата да биде внатрешно ограничена. Инаку, би се одрекла самата од себеси. Достоевски го гледа и го опишува тој мистичен распад на самодоволната смелост, која се изродува во одважност и дури во мистична пакост. Така ни покажува како голата слобода ја претвора личноста во раб на страсти или идеи.
 Антиномијата на човековата слобода се разрешува единствено во љубовта.  Љубовта може да биде единствено слободна. Неслободната љубов, која се раѓа во страст, е почеток на ропство и насилност – и за оној кој љуби и за љубениот. Одново, Достоевски  со страшна прозорливост ја исликува таа трагична и антиномична дијалектика на љубовта - не само љубовта кон жената, туку и љубовта кон ближниот. Големиот Инквизитор за Достоевски е пред сѐ жртва на љубовта, неслободната љубов кон ближниот, љубов кон неслобода, љубов преку неслобода. Таквата љубов го изгорува го опекнотува воспаленосто срце и ги согорува псевдо–вљубените - ги убива со измама. Вистинската љубов е возможна само во слобода, само како љубов кон слободата човекова. Тука ни се открива нерастоплива врска: љубов преку слобода и слобода преку љубов. За Достоевски во тоа била тајната на соборноста, тајната на братството, тајната на Црквата – Црквата како братство и љубов во Христа.
 Во своето творештво, Достоевски поаѓал од проблематиката на раниот француски социјализам. Фуре и Жорж Санд нему му откриле многу. Пред сѐ – бесплодноста и опасноста на слободата и еднаквоста без братство. За Достоевски тоа не било социјално, туку метафизичко прашање. Рано во својот живот се убедил дека осамени симпатијата или жалоста се недоволни за братство. И повеќе од тоа – јасно ја согледал невозможноста да се љуби човекот во име на човека. Тоа би значело да се љуби човекот во името на неговата емпиричка задушеност, не во неговата слобода. И уште поопасно е да се љуби човекот во неговата единствено човекова вистина, во неговата идеална слика - тука е секогаш неодоливата опасност да му се „наклевети“ на  човека неговиот имагинарен идеал, да се задуши неговата мечта, да се врзе во замислената идеја. По долго двоумење, Достоевски донел заклучок за невозможноста на хуманистичкото братство. Но, од идеалот за братството, тој никогаш не се одрекол - таа вистина за него била неоспорна.
 Од социјалистичката мечта за братство, Достоевски преминува кон органски теории на општеството, преработувајќи словенофилски и романтичарски теми. Меѓутоа и во нив не ја пронаоѓа посакуваната синтеза. Доколку човекот не може и не треба да постане „скината шајка“   во системот на авторитерните однесувања, тогаш тој не може и не треба да постане и медиум за природни симпатични чувства. Органското братство, организирано само одвнатре, „според хорски принцип“ сосема малку ќе се разликува од „мравник“.
 Достоевски бил премногу осетлив тајнозрител на човековата душа, за да остане на органски оптимизам. Вистина е дека органската соблазна тој никогаш до крај не ја надминал. Па така самата негова замисла за органско братство се преобразила. Тој го прифаќал и признавал единствено братството во Христа - преку љубов кон Христа – и кон ближните во Христа. Достоевски бил спремен да каже и повеќе: само во Христа имаме ближни, само во Христа човек станува и може да стане ближен за човекот; без Христа и вон Христа луѓето се далечни едни од други, секогаш остануваат туѓинци, и единствено вистински способни само за да се обидуваат да си напакостат и да се намалат едни со други преку заемната слобода.
 Замислата на Достоевски се раздвојува. Тој, неодрекувајќи се од надежда за осуштествување на сечовечно братство, го воведува тој идеал во своите историски и публикациски дела. Останува утопист, го очекува и копнее по Царството Божјо на земјата, „надевајќи“ се дека државата ќе се преобрази во Црква. Но, тоа останува само замисла. Тој тоа го посакува, но не го гледа. Не го гледа, не само затоа што тој идеал сеуште не се збиднал во историчката емпирија во неговото време. Оти, само малку од она што го видел Достоевски, е видливо на емпириски план. И сонот на Версилов е во мистична епифанија, и великиот Инквизитор Достоевски го видел во „светот на идеите“. Историските слики на тие созерцанија биле само „сенки“ и „праобрази“, само историски симболи на првореалните собитија. Прилично е карактеристично тоа што своите утопистички идеали Достоевски никогаш не ги видел. Никогаш пред него не се открило светлото видение „Света Русија“ и „руски социализам“. А за нив Достоевски говорел често и многу. Она што го доживеал и го гледал, било сосема поинакво. Видел не братство, туку свети и праведни. Мечтаел Достоевски за „рускиот социализам“, а го видел „рускиот инок“. И еве што е важно: тој инок и не размислувал за братство и за социјализам. Не сакал да ги реализира нив. Ниту Макар Иванович, ниту старецот Зосима, ниту Тихон Задонски, кого што Достоевски творечки го љубел преку своите уметнички проникнувања – никој од нив не бил активен историски чинител и устроител на општеството. Но, токму тие во перцепцијата на Достоевски ја отелотвориле и љубовта, и слободата и братството до целост. Така, кај Достоевски, прозрението се разишло со мечтата.
 Во своите историски размислувања, Достоевски останал, исто така, метафизичар. Не го разрешувал социјалното прашање, туку прашањето за конечната судбина на човекот. Историјата му се покажала како непрекинат Апокалипсис, како разрешување на прашањето за Христа. Тоа е она што го видел во историјата. Видел како се гради Вавилонската кула. Видел како се сретнува Христос со Аполон, како се сретнала мечтата за човекобогот со вистината за Богочовекот. Видел како во историјата на западниот човек се реализирала не само идејата, туку и страсната волја за човекобожие, очекувањето на иманентна апотеоза на човештвото и конечното устројство во името на човека. Таа волја се открила во осуштествување на неслободата, во создавање на „мравник“, во страсните сништа за Кристален дворец.
 Достоевски бил повеќе привлекуван од западниот човек, отколку од западната култура. Него го измачувала западната тегобност, противречноста на западниот и на европскиот дух. Ја прозрел и ја опишувал метафизичката и религиозната, мистичката болест на тој дух. Смислата на таа болест ја увидел во соблазнувањето за слобода и следствено во соблазнувањето за Бога. Зашто да се поверува во Бога, и да се прими, е невозможно на друг начин, освен во слобода.
 Матафизичкото или мистичното труење на западниот живот, Достоевски го созерцавал во живите човекови личности. И во нив тој вистинито и побудно ја видел и ја изобразил таа метафизичка историја на човековиот дух, за која толку силно копнеело неговото срце, отколку во историските шеми или во публицистичките дела. Достоевски го љубел Западот. И не само затоа што многу научил од западните мислители и боготрагачи, не само затоа што го гледал Западот како втора татковина на рускиот дух. Не ниту затоа што историјата на неповратлив начин ја соединувала Русија со Европа, така што руското или православното прашање и не може да се реши на друг начин, освен преку разрешување на прашањето за Европа. Според Достоевски тоа не е историска неизбежност, туку е христијански долг. На Запад не избледел ликот на Спасителот. Во најголемото одрекување од Христа, во најголемата опсесија со хуманистичката соблазна, Западот останал за Достоевски христијански свет. Тука Бог со ѓаволот се бори, а полето на битката – тоа се срцата на луѓето. Достоевски го измачувала тегобноста и гибелта на западниот човек. Од неа не смееме да се оттргаме, затоа што тука се разрешува судбината на човековите души. Одново, во името на љубовта и соборноста, во името на сечовечкото братство, Достоевски се стремел кон вселенска синтеза, кон повлекување на „европските противречности“. Во тоа, пред сѐ, се увидувала неговата напната, страсна љубов кон човекот.
 Достоевски и до денешни дни често го нарекуваат „суров талент“. Тоа е правилно, затоа што тој страшно и морничаво раскажува за човекот. Најстрашното во неговите писанија не е тогаш, кога тој го исликува човекот во јарост и немир, во огнен виор на страсти и искушенија – најстрашно од сѐ во неговите писанија е кога со неспоредлива будност ја претставува мртвата колебливост на распаднатиот дух, опустошувањето на паднатите луѓе, тогаш кога го покажува страшниот лик на небитието. Таков е Ставрогин. И тивко беснило и болест пострашна од бура. Но, и над тие ништавила се слуша торжествената и сепобедувачка Осана. Во таа Осана е највозвишената тајна на Достоевски. Во неа е неговата сила. Тој не се соблазнил по тајнозрението на злото. Тоа воопшто не е затоа што во злиот живот гледел само криви патишта на доброто. Напротив, за Достоевски злиот свет се откривал во сета своја конечна затвореност – да се излезе од него е можно само преку скок или полетување. И не се соблазнил, исто така,  Достоевски затоа што верувал во Божјата семоќ и во победата на Божјите сили над црната болест на гревот. Тој не очекувал победа од семоќта, туку од Божествената љубов. Најглавно од сѐ – тој никогаш не се соблазнил за човекот. Никогаш за него не се скривал Божјиот лик во човекот. Не се скривал, затоа што насекаде му била откривана љубов. Таа љубов го сочувала Достоевски од песимизам. Го сохранила од плашење и страв. Тој верувал воден од љубов, не од страв. Пред духовниот поглед на Достоевски секогаш бил ликот Христов. Тој сведочел за бесконечноста на Божествената љубов кон човекот. Невозможно е за човекот да стапи во спор со Бога и да го намали Божественото сведоштво за човекот со своето очајување или сомневање.
 Залудно Достоевски го обвинувале за „розово христијанство“. Неговата вера била трезвена и храбра, тој ниту од себе, ниту од другите никогаш не го скривал сиот ужас и сета трагика на грешниот и паднат живот. Но, вистинската вера не може да се загуби. Таа е поголема од очајувањето. Верата ја раѓа надежта. Надежта сјае и блеска. Спокојството за човекот, изворот на животот и спасението од очајувањето за сите луѓе и  условот sine qua non за постоењето на сиот свет, се содржи во три збора: „Словото стана плот“. Во тоа откровение е источникот и силата на верата на Достоевски, источникот на неговата радост -  радоста за Богочовекот.

                             Превел од руски јазик:
                     Даниел Јовановски

Извор: Православен пат