Во изминатиот период во повеќето македонски православни храмови започна да се практикува старото „византиско“ пеење. Наместо досегашното српско „Мокрањчево“ наметнато кон крајот на 19-тиот и почетокот на 20-тиот век, монасите низ земјава веќе неколку години се обидуваат да ја негуваат  источно-православната црковно-пејачка традиција, која според многумина е токму изворна.


Со цел враќање и обнова на изгубената автентична црковна традиција, како и во останатите градови во земјава, така и во Охрид се формира црковен хор. Покрај богослужбите, за неговата активност говорат и бројните настапи за време на свечените манифестации во земјава меѓу кои 53-тото издание на „Охридско лето“ и промоцијата на книгата „Прогласот“ од Константин Философ. Исто така, во изминатиот период членовите на хорот беа дел и од National Geographic Western Balkans—Land of Discovery за проектот Sounds of the Balkans. Повеќе за нив и нивните активности низ интервјуто со охриѓанецот м-р Гоце Ристески, кој работи во областа на средновековната книжевност, медиевистика, палеографија и кодикологија, историја на Црквата, византиска и словенска химнографија, црковна уметност и црковна музика.

OhridNews: Кога и од каде потекна идејата за формирање црковен хор, кој токму во Охрид ќе го практикува старото црковно „византиско“ пеење?

Г.Р.: Причините за оваа идеја се плод на историските околности и желбата да се врати и обнови изгубената автентична црковна традиција, како залог за единството на Православната Црква. Принуден сум да приложам кратка историска основа на проблемот за да може појасно да се запознаеме со самата суштина и целта на таа „промена“ . После Балканските војни и Првата Светска војна, вардарскиот дел од Македонија беше под српско ропство, како територијално, така и духовно. Тогаш поголем дел од месното население и голем дел од клирот (свештеници и монаси) на сила беа протерани или убиени поради нивната „верска и национална припадност“, а со тоа се направи промена на целокупната црковна традиција и сè она што може да се нарече „обредна форма“ со локален карактер. За ова, како и за многу други слични работи постојат безброј „премолчени“ историски документи.

OhridNews: Зошто на почетокот од 20-тиот век, старото црковно пеење кое со векови било карактертистично за ова поднебје, под присила е зементо со т.н. „Мокрањчево“?

Г.Р.: Дотогашното старо црковно пеење под присила е заменето со „српско народно црковно пеење“ т.н. „Мокрањчево“ кое суштински нема никаква основа да се нарече „црковно“ бидејќи не се раководи според древните принципи и канони на Црквата, а самиот автор Стефан Мокрањац го нарекува „српско народно црковно пеење“. Дека тоа е така, сведочи и неговата биографија, а за неговите „антицрковни“ делувања не би сакал да говорам во оваа прилика. Мокрањчевата „реформа“ е направена и воведена во почетокот на 20-от век, а од вишиот црковен клир во Србија е прифатена како средство за изразување на националниот великосрпски идентитет каде што верскиот идентитет е поставен во втор план. Денеска, добар дел од црковниот клир во Србија започна да ја обновува изгубената црковна традиција, а во нивните црковно-образовни институции започна да се изучува старото византиско црковно пеење. За разлика од нив, кај нас од пред некоја година во црковно-образовните институции повторно „заживеа“ мокрањчевото пеење. Кај нас се изгубила свеста дека речиси безмалку 100 години робуваме на туѓи „нецрковни“ традиции, а при тоа од нашиве простори потекнуваат и едни од најголемите автори, композитори и преведувачи на источно-православната црковна музика на словенски јазик. Познавајќи ги историските околности сакаме да ја вратиме автентичноста на богослужбата и црковното пеење кое со својата форма ја изедначува и обединува музичката форма на целата Православна Црква.  Би сакал да додадам дека според слични „нецрковни“ принципи кај дел од некои помесни православни цркви направена е промена и реформа на црковнот календар (прва половина на 20-от век) и на местото од стариот календар воведен е Грегоријанскиот календар а со тоа се причинети безброј внатрецрковни расколи и поделби. Сите овие „реформи“ се направени во време кога црквата (како земна институција) доживува криза и е под влијание на „реформатори“). Треба да се знае дека измислиците од „периодот на 'безбожната преродба' и ерата на комунизмот“ од секогаш ѝ биле туѓи на вистинската автентична етосна структура на Црквата.

OhridNews: На територијата на Македонија живееле едни од најпознатите композитори на византиската црковна музика, меѓу кои и Јован Кукузел. Од каде потекнува источното, односно старото византиско пеење?

Г.Р.: „Византиското“ пеење потекнува од лоното на Црквата во црковниот жив и никогаш непрекинат историски континуитет, и црковната сесвемирска распространетост. Наречено е „византиско“ дури во 19 век, сакајќи да го прикаже периодот на величината од неговиот расцвет. Општо прифатен термин е „црковна музика“, а поконкретно може да се нарече „источно-православно црковно пеење“. Како што спомнав погоре, сведоштво за почетоците на црковното пеење имаме уште од самото основање на Црквата, од времето на Христос и светите апостоли и нивните ученици. Доволно е да го прочитаме Новиот Завет и внатре ќе најдеме безброј сведоштва за пеење на псалми, славословија и духовни песни од страна на Христос и светите апостоли. По Христовото воскресение апостолите ја продолжиле оваа традиција распространувајќи ја низ целата вселена. Свети Јован Кукузел, дал огромен придонес кон целокупниот развој на црковната музика, затоа нему му се припишува музичката реформа создадена токму во негово време, но тоа не значи дека таа музика може да се нарече со некаков „национален предзнак,“ бидејќи суштински таква работа не постои. Според постари автентични извори Кукузел е роден во Драч, но според содржината на еден понов ракописи каде што како негово местораѓање се спомнува едно Дебарско село (селото Герменци, кое денес не постои), кај нас е прифатена тезата дека тој потекнува од Дебар. Денес од страна на многу истражувачи, музиколози,  црковни великодостојници, па дури и обични мирјани, се прават постојано обиди, генерално кон црковната музика а од тука и кон Црквата (според некои измислени и погрешно толкувани документи) да ѝ залепат национален предзнак, но најодговорно тврдам дека тоа е антихристијанско поведение бидејќи суштински го разделува единството на Црквата и нејзиното 2000 годишно постоење и живо предание. Впрочем, етнофилетизмот од секогаш бил ерес, но денес најмногу го тресе единството на црквата, бидејќи добар дел од денешните „црквениците“ свесно или несвесно му служат нему место на Христа.


OhridNews: Какво нотно писмо има источно-православното црковно пеење и која е неговата карактеристика?

Г.Р.: Православната црква уште од самиот почеток во богослужбата користи исклучиво вокално едногласно пеење како изворно автентичен и карактеристичен пристап кон молитвата. Секако дека причината за тоа не е случајна бидејќи гласот (вокалноста) и монофонијата (едногласноста) обезбедува совршена едноставност и чистота на формата, а душата ја наведува кон постојана молитва и славење на Бога. Западната црква во првите десет века во богослужбата исто така користела исклучиво вокална едногласна црковна музика а покасно ја вовела полифона музика со инструменти. Како последица на влијанието од Запад на православниот Исток, полифонијата во 18 век најнапред навлегла во Руската, а покасно и во дел од останатите поменси цркви. Хармонизирањето на византиската црковна музика според западните правила на музицирање, како и таква интерпретација со оргули и имитација на инструментална музика со човечки гласови е спротивно на преданието на христијанската Црква.

OhridNews: Постои голема разлика помеѓу двата музичко-теоретски системи, западниот и источниот. Во суштина, за каква различност станува збор?

Г.Р.: Во однос на интервалската распределба на тоновите, за разлика од западната музика каде што интервалите се делат на степен и полустепен (според „темпиран строј“,утврден дури во 18-от век), во византиската музика интервалите се три според големината: голем, мал и минимален. Затоа денес постои огромна суштинска разлика меѓу двата музичко-теоретски системи - западниот и источниот. Во едногласното црковно пеење постои и т.н. осмогласен музички систем, базиран врз различно утврдени напеви на 8 гласа, а целокупниот химнографски материјал и сè што се пее во црквата е напишано според правилата на осмогласието. Секојглас си има свој карактеристичен стистем на музички (тонов) род и посебни правила на интерпретирање. Музичките симболи со кои се одбележува црковното пеење се наречени невми, т.е. знаци. Постојат неколку типови на нотно писмо со содветни карактеристични знаци предназначени за вокална интерпретација, а се појавуваат и фигурираат низ различни историски периоди. Од досега запазените ракописи, речиси и да не е сочувано нотно писмо пред крајот на 9-ти век, бидејќи до тој период најверојатно мелодиите се пренесувале усно внатре во црковното собрание, како дел од молитвеното заедничарење. Околу 9-от век (ќе повторам дека станува збор за ракописи, а не за предание) се појавуваат и првите систематски сведоштва за т.н. „екфонетска“  или „палеовизантиска“ нотација, која го обележува начинот на рецитативниот напев. Покасно се појавува Медиовизантиската нотација малку обогатена со дополнителни знаци, а во времето на св. Јован Кукузел (14век) се појавува Неовизантиска нотација која го доживува својот расцвет и се задржува до почетокот на 19-то век. Погоре спомнав дека оваа реформа се препишува на  св. Јован Кукузел и затоа од некои истражуачи е наречена „кукузелова нотација“ во која фигурираат повеќе од 40 знаци. Ова до тука можеме да го наречеме стара или синоптичка нотација, која денес е „надвор“ од практична употреба (ретко кој може да пее прима-виста од кукузеловата нотација)“.

OhridNews: На почетокот од 19-тиот век, со цел да се упрости кукузеловото писмо, се појавува „хрисантовата нотација“. Кога поточно е извршена оваа реформа, која поради својата практичност се употребува и денес?

Г.Р.: Реформата е извршена во 1814 година од страна на тројцата музиколози: Хрисант Брусенски од Мадитос, протопсалт Григориј Левитски и Хурмузиј Хартофилакс. Со оваа реформа се воведува и октохордниот систем  и паралагија (солфежирање), според кој тоновите на скалата ги добиваат едносложните имиња (имиња со еден слог): Па, Ву, Га, Ди, Ке, Зо, Ни, (за разлика од старата нотација каде тоновите се многусложни (имиња со повеќе слогови): а-на-нес, не-а-нес, на-на, а-ги-а, не-а-нес, не-хе-а-нес, а-не-а-нес, не-а-ги-е,и тн.). Се утврдуваат и три вида на музички (односно тонов) род: дијатонски, хроматски и енхармонски, а музичките знаци бивајќи графички упростени, се поделени на неколку групи: знаци за количество или карактерни знаци, во две подгрупи: надолни знаци - знаци кои ја насочуваат мелодијата надолу, и нагорни знаци - знаци кои ја насочуваат мелодијата нагоре; знаци за временски карактер - го определуваат времетраењето на тонот; знаци за безвремен карактер - го определуваат начинот на израз на музичко-словесната фраза , и т.н. „фтори“ или „повреди“, знаци за промена на музичкиот (тонов) род. Поради својата практичност, правилата на оваа последна реформа се употребуваат како систем за изучување на црковното пеење според кој и денес пееме во храмот.

OhridNews: Колку е тешко да се совладаат техниките на пеење и колку напор треба да се вложи за да сето тоа звучи совршено?

Г.Р.: Во историскиот континуитет на источно-православната црковно-пеачка традиција постојат повеќе различни школи, (под школа треба да разбираме, начин на интерпретација и толкување на музичките знаци) затоа до денес се запазени и предадени различни начини и техники на пеење. Човечкиот глас може да се приспособува кон исполнување на звуци со различен интервалски однос помеѓу себе (во зависност од тоа како ги слуша човекот, - дали од друг човек или од инструмент; или од тоа каква е вообичаената поделба на тоновите на кој привикнал неговиот слух), или од „интонативната средина“ каде што живее. Затоа со редовното учество во богослужбите човек постепено, малку по малку ќе ја совлада техниката и принципите на пеење на она место каде што учествува во чинот на богослужбата, а и според тоа како ќе го научи неговиот учител... Невмите во теоретската основа нудат можност за слободна интерпретација т.е. синоптичка или аналитичка. „Слободна“ не значи дека човек може да пее што сака, а дека толкувањето на еден знак според неговите карактеристики дава можност истиот да се испее на повеќе различни начини според правилата на соодветниот знак.     


OhridNews: Колку членови брои црковниот хор, со оглед на тоа што за големите христијански празници охриѓани имаат можност да ве видат во солидна бројка?

Г.Р.: Бидејќи се работи за црковно пеење во рамките на богослужбата како дел од молитвеното последование на црквата, дел од членовите на хорот пееме во различни храмови, (некои од нив се студенти, други со работни или семејни обврски), затоа бројката секогаш варира. На Архиерејските богослужби и на поголемите празници се собираме на едно место и пееме повеќе души. Кога имаме настап на некоја манифестација, хорот брои од 10 до 12 членови, но бројката не е секогаш иста во зависност од тоа на каква манифестација треба да настапиме и колку од нас имаат можност да учествуваат и на време да се подготват за настапот. Сепак, ова пеење за да звучи автентично потребни се најмалку двајца псалти (псалти се наречени црковните пејачи); едниот ја пее главната мелодија, другиот исонот, односно основниот тон како пратечки глас. Секој оној кој има желба редовно да ја посетува неделната богослужба и желба  да Го слави Бога преку црковното пеење, слободно може да посети било кој храм кај нас, да добие подетална информација за црковното пеење и да ни се придружи.

OhridNews: Како црковен хор кој го практикува старото византиско пеење, досега сте учествувале на бројни манифестации и чествувања во Охрид и земјава. Дали можете да наброите некои од позначајните настапи?

Г.Р.: Последно настапивме во црквата „Св. Софија“ во Охрид по повод одбележувањето на 20 годишнината од воспоставувањето на дипломатските односи меѓу Република Македонија и Република Словачка, и промоцијата на книгата „Прогласот“ од Константин Философ. Покровител на оваа манифестација беше претседателот на Република Македонија, г-дин Ѓорѓе Иванов. Од другите настапи за нас особено важен е минатогодишниот настап на свеченото затворање на 53-то издание на „Охридско лето“ каде што настапивме како дел од театарската претстава „Браќа Карамазови“ од Достоевски, во режија на Дејан Пројковски, а во изведба на театарот„ Марин Држиќ“ од Дубровник. Инаку до сега имаме настапувано на повеќе свечени манифестации и промоции на книги и изложби во Охрид и во другите градови кај нас. Минатата година National Geographic Western Balkans—Land of Discovery за нивниот проект Sounds of the Balkans со еден мал дел од нашиот хор направивија и краток видео запис, како дел од нивниот промотивен туристички материјал за Македонија, поточно за Охрид.   


OhridNews: Како успевате да се усогласите меѓусебе, со оглед на тоа што сепак се работи за специфичен музики израз?

Г.Р.: Како што веќе спомнавме, самиот принцип на изучување и практикување на оваа музика наметнува свои правила, а кога човек се раководи според нив тогаш работите се одвиваат нормално. Редовното учество на богослужбите допринесува за полесно совладување и усогласување на самото пеење, но не само на пеењето а и изучување на црковнословенскиот јазик и богослужбениот типик.

OhridNews: Планови за во иднина?

Г.Р.: Планираме да започнеме со издавачка дејност. Колку и да звучи чудно, за почеток не планираме да издаваме аудио или видео дискови, а издавачката дејност ќе ја насочиме кон издавање на книги и други помошни материјали со учебен карактер, поврзани со источно-православното црковно пеење, како и преводи и авторски научни трудови. Веќе имаме подготвено за печат неколку книги, а се надевам со помош Божја, наскоро ќе излезат и ќе ја оствариме оваа наша долгоочекувана мечта. Ете ова нека биде и апел до сите добронамерни луѓе кои би сакале да земат учество во ова мисионерско дело и да ја помогнат издавачката дејност со нивниот скромен прилог кој за нас ќе значи многу.  


OhridNews: Порака до охриѓани!

Г.Р.: Охрид е град кој со својата сегашна историја немо сведочи за славата на некогашната негова духовна величина. Кога човек ќе продре длабоко во себе и барем за момент мисловно ќе проба да го напушти секојдневниот еднообразен начин на живот, тогаш во „самосебеси“ добива одговор на многу прашање, а и неговата „внатрешност“ поттикнува размисол за многу нови. Мртвата статистика на човечките души е вечна празнина во Вечноста, затоа секој од нас нека се запраша дали би сакал да биде мртва бројка во историјата, или неговата човечка личност заслужува да стане вистинска Личност во Вечноста.

О.Трајчески